fbpx
czwartek, 5 grudnia, 2024
Strona głównaFelietonPrawo do informacji

Prawo do informacji

Istniejące regulacje ustawowe w coraz większym stopniu stają się fikcją. Korzystne dla urzędników orzeczenia sądów administracyjnych rozzuchwalają, świadomość bezkarności wzmacnia bezczelność. Choć prawo do informacji istnieje formalnie, faktycznie jest po prostu coraz częściej lekceważone – pisze w najnowszym felietonie Łukasz Warzecha.

Nie jestem dziennikarzem informacyjnym, więc i moje potyczki z instytucjami o informacje nie są bardzo częste. Ale jednak się zdarzają, ostatnio coraz częściej, bo oficjalnie udzielane wyjaśnienia są albo bezwartościowe, albo ich nie ma. Tymczasem od kilku lat wśród dziennikarzy zapanowała dziwna niemoc. Niby o coś pytają przedstawicieli władzy, ale zwykle są to pytania banalne, oczywiste i niekonkretne. Informacji, które powinien dziennikarz wydobywać, nie ma i nie da się ich nigdzie znaleźć. Jako publicysta korzystam raczej z tego, co ustalili dziennikarze informacyjni. Ale jeśli oni nie ustalają, staram się to robić sam.

Oto dwa przykłady z ostatniego czasu. Chciałem się dowiedzieć, jaka część przybywających do Polski ukraińskich uchodźców postanowiła skorzystać z ochrony międzynarodowej na podstawie nie dyrektywy unijnej z 2001 r., ale konwencji genewskiej o uchodźcach lub unijnej konwencji dublińskiej, na podstawie których występuje się o formalny status uchodźcy i ochronę międzynarodową. Chciałem się również dowiedzieć, jakie działania podjął ZUS, żeby zweryfikować prawo uchodźców do pobierania w Polsce świadczeń, które mieli tracić po 30 dniach pobytu poza naszym krajem. Wiedziałem, że ZUS apeluje do nich o informowanie go w momencie opuszczania Polski, ale poleganie na dobrowolnej informacji od samych świadczeniobiorców jest przecież trochę niepoważne.

W pierwszej sprawie skierowałem konkretne pytania do MSWiA, w drugiej – do ZUS. Te pierwsze wysłałem jeszcze w połowie kwietnia. Te drugie kilkanaście dni temu. Ustawa o informacji publicznej, na podstawie której działają również dziennikarze, mówi w swoim art. 13.:

  1. Udostępnianie informacji publicznej na wniosek następuje bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w terminie 14 dni od dnia złożenia wniosku, z zastrzeżeniem ust. 2 i art. 15 ust. 2.
  2. Jeżeli informacja publiczna nie może być udostępniona w terminie określonym w ust. 1, podmiot obowiązany do jej udostępnienia powiadamia w tym terminie o powodach opóźnienia oraz o terminie, w jakim udostępni informację, nie dłuższym jednak niż 2 miesiące od dnia złożenia wniosku.

Obie instytucje złamały już prawo, nie udzielając odpowiedzi do dziś. (Tu aktualizacja: MSWiA w końcu odpowiedziało, po blisko półtora miesiąca, już po napisaniu tego tekstu, prawdopodobnie po nawiązywaniu do sprawy kilkakrotnie na Twitterze.) Na bezczela. I nie jest to coś wyjątkowego. Jak powiedział w prowadzonym przeze mnie programie „Polska na Serio” Szymon Osowski z Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska – organizacji pozarządowej od 19 lat zajmującej się dostępem do informacji – to coraz częstsza praktyka. Wprawdzie, zdaniem mojego rozmówcy, polska ustawa jest naprawdę dobra, ale problemem jest, jak bywa stosowana przez sądy administracyjne, gdy sprawy o bezczynność organu tam trafiają i jak z niekorzystnych dla obywateli orzeczeń natychmiast uczą się korzystać instytucje. Co więcej, wiele urzędów uznało, że pytający, w tym zwłaszcza zapracowani dziennikarze, nie będą mieli czasu, żeby zmagać się z brakiem odpowiedzi i składać wnioski do sądu. Stąd coraz bezczelniejsze zachowania.

Sposoby reakcji na wniosek o udostępnienie informacji publicznej można uszeregować. Zdarza się – rzadko, ale jednak – że informacja jest wyczerpująca. Taką dostałem, nawet szybko, od Polskiego Funduszu Rozwoju, gdy pytałem jeszcze w marcu o mieszkania, które PFR udostępnił uchodźcom. Drugi poziom to odpowiedź udzielana na czas lub z niewielkim opóźnieniem, ale wymijająca. Tak było, gdy pytałem Ministerstwo Zdrowia o koszty opieki medycznej dla uchodźców. Odpowiedź przyszła (nieco spóźniona), ale składała się z czterech absurdalnych zdań, nijak się niemających do postawionych przeze mnie pytań. Na ponowione pytania już odpowiedzi nie było. I wreszcie poziom ostateczny to całkowity brak odpowiedzi lub informacji o konieczności przedłużenia terminu jej udzielenia, czyli to, co prezentuje resort pana ministra Kamińskiego.

Prawo do informacji jest ściśle powiązane z wolnością słowa i możliwością sprawowana kontroli nad rządzącymi nie tylko przez media, ale także przez obywateli. Przecież nasza polska regulacja tak samo traktuje pytanie zwykłego Kowalskiego jak pytanie przedstawiciela dużej redakcji. Obaj działają na podstawie tego samego przepisu – i dobrze.

Prawo do informacji nie jest oczywiście absolutne – jasne, że w pewnych sytuacjach ulega ograniczeniu. Ale uzasadnieniem dla niechęci do udzielania odpowiedzi nie może być na przykład to, że jest to „zawracanie głowy” albo że „brakuje nam ludzi”. A już na pewno nie to, że władza nie chce ujawniać niewygodnych dla niej informacji.

Mimo że polska ustawa o dostępie do informacji publicznej jest całkiem dobra, to praktyka robi się coraz gorsza. Krótka odpowiedź na pytanie, dlaczego urzędy odpowiadają zdawkowo, głupio, pokrętnie albo po prostu nie odpowiadają w ogóle, jest oczywista: bo mogą. To znaczy – mogą faktycznie, bo oczywiście formalnie nie mają do tego prawa. Chociaż złożenie skargi do sądu administracyjnego na bezczynność organu jest względnie proste, to poza osobami wyjątkowo zaangażowanymi mało kto ma na to czas – i urzędnicy to wiedzą. A już kompletnie beznadziejna sprawa robi się, gdy odpowiedź zostaje udzielona, ale jest to odpowiedź jawnie absurdalna. Wtedy nawet nie ma z czym iść do sądu. Odpowiedź była? Była.

Oto przykład – moje pytania skierowane do Ministerstwa Zdrowia.

  • Czy MZ jest w stanie oszacować, w jakim stopniu wzrośnie w związku z napływem uchodźców obciążenie systemu opieki zdrowotnej?
  • O ile to obciążenie wzrosło już teraz, czyli jaką liczbę uchodźców system już obsłużył/obsługuje?
  • Ilu dodatkowych pacjentów jest w stanie zaabsorbować i obsłużyć system podstawowej opieki medycznej?
  • Pod jakimi warunkami system byłby w stanie obsłużyć dodatkowych pacjentów? Zwiększenie finansowania? Zwiększenie liczby lekarzy?
  • Czy dysponują Państwo szacunkami dotyczącymi tego, jakie specjalistyczne usługi medyczne będą najczęściej wykorzystywane przez uchodźców? Jeśli tak, to co z tych szacunków wynika?
  • Czy wiadomo, o ile wydłuży się termin oczekiwania na wizytę u najpopularniejszych specjalistów?
  • Czy potrafią Państw szacować, jakie będzie dodatkowe obciążenie polskiej onkologii?
  • Czy MZ ma informacje na temat tego, jakiej liczbie polskich pacjentów odwołano lub przesunięto zabiegi lub wizyty ze względu na napływ uchodźców?
  • Czy MZ dysponuje szacunkami, o ile wzrosną koszty ochrony zdrowia z związku z sytuacją?

Odpowiedź brzmiała:

W imieniu rzecznika prasowego informuję, że udzielane obywatelom Ukrainy świadczenia medyczne, refundacja leków i zaopatrzenia w wyroby medyczne, stosownie do ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, nie obciążą systemu opieki zdrowotnej. Koszty powyższych są pokrywane z budżetu państwa, a nie składek zdrowotnych.

Jednocześnie informuję, że o kolejności przyjmowania pacjentów w placówkach leczniczych decydują wyłącznie względy medyczne i stan zdrowia pacjenta oraz miejsce na liście oczekujących (np. przy zabiegach planowych). Narodowość i obywatelstwo pacjentów nie stanowi przesłanki do przyjmowania poza kolejnością.

Pierwszy akapit zawiera stwierdzenie jawnie nonsensowne – tak jakby budżet państwa tworzyły krasnoludki i finansowanie jakichś świadczeń z budżetu nie obciążało obywateli. Ale jest też kompletnie obok zadanego pytania, bo przecież nie dotyczyło ono obciążenia finansowego, ale osobowego. Gdybym chciał znać koszty, zapytałbym o koszty.

To rzecz jasna tylko przykład, ale pokazujący, jak w większości przypadków wygląda dzisiaj korespondencja z urzędami. Dzieje się zatem coś bardzo groźnego: istniejące regulacje ustawowe w coraz większym stopniu stają się fikcją. Korzystne dla urzędników orzeczenia sądów administracyjnych rozzuchwalają, świadomość bezkarności wzmacnia bezczelność. Choć prawo do informacji istnieje formalnie, faktycznie jest po prostu coraz częściej lekceważone.

Można założyć, że stoi za tym groźne przeświadczenie, iż urzędnicy nie muszą się tłumaczyć jakiemuś tam obywatelowi – czy to dziennikarzowi, czy tym bardziej zwykłemu Kowalskiemu, któremu się ubrdało, że będzie ich zasypywał pytaniami. To przeświadczenie z kolei umocowane jest w paradygmacie relacji państwa z obywatelem. Jeśli jest to paradygmat służby obywatelom, w którym urzędnicy i politycy czują się przez ludzi zatrudnieni i w związku z tym rozumieją, że mają obowiązek wyjaśniania swoich działań – będą też udzielali jasnych i wyczerpujących odpowiedzi. Jeśli zaś czują się właścicielami państwa i jego mieszkańców – istniejący formalnie obowiązek informowania będą uznawali za bezzasadną złośliwość i upierdliwość, ze wszystkimi tego konsekwencjami.

Łukasz Warzecha

Łukasz Warzecha
Łukasz Warzecha
Jeden z najpopularniejszych komentatorów sceny politycznej w Polsce. Konserwatysta i liberał gospodarczy. Publicysta „Do Rzeczy", „Forum Polskiej Gospodarki”, Onet.pl, „Rzeczpospolitej", Salon24 i kilku innych tytułów. Jak o sobie pisze na kanale YT: „Niewygodny dla każdej władzy”.

INNE Z TEJ KATEGORII

Czego oczy nie widzą, tego sercu nie żal

Z pewnością zgodzimy się wszyscy, że najbardziej nieakceptowalną i wywołującą oburzenie formą działania każdej władzy, niezależnie od ustroju, jest działanie w tajemnicy przed własnym obywatelem. Nawet jeżeli nosi cechy legalności. A jednak decydentom i tak udaje się ukryć przed społeczeństwem zdecydowaną większość trudnych i nieakceptowanych działań, dzięki wypracowanemu przez wieki mechanizmowi.
5 MIN CZYTANIA

Legia jest dobra na wszystko!

No to mamy chyba „początek początku”. Dotychczas tylko się mówiło o wysłaniu wojsk NATO na Ukrainę, ale teraz Francja uderzyła – jak mówi poeta – „w czynów stal”, to znaczy wysłała do Doniecka 100 żołnierzy Legii Cudzoziemskiej. Muszę się pochwalić, że najwyraźniej prezydent Macron jakimści sposobem słucha moich życzliwych rad, bo nie dalej, jak kilka miesięcy temu, w nagraniu dla portalu „Niezależny Lublin”, dokładnie to mu doradzałem – żeby mianowicie, skoro nie może już wytrzymać, wysłał na Ukrainę kontyngent Legii Cudzoziemskiej.
5 MIN CZYTANIA

Rozzłościć się na śmierć

Nie spędziłem majówki przed komputerem i w Internecie. Ale po powrocie do codzienności tym bardziej widzę, że Internet stał się miejscem, gdzie po prostu nie można odpocząć.
6 MIN CZYTANIA

INNE TEGO AUTORA

Genius loci

Poprzednio byłem w Budapeszcie w marcu 2020 r. Już nadciągały czarne pandemiczne chmury, ale wciąż jeszcze wydawało się, że to będzie kolejna burza w szklance wody. Jak się stało – wiadomo. Wcześniej w drugiej stolicy Cesarstwa Austro-Węgierskiego bywałem wielokrotnie. Wyrobiłem sobie zatem jakiś jej własny obraz, a nawet coś więcej: trudne do dokładnego opisania i sprecyzowania wrażenie, które mamy, gdy trochę lepiej zapoznamy się z jakimś obcym miejscem.
5 MIN CZYTANIA

Znów nas okradną

Jeżeli za jakiś czas wszyscy pracujący na umowach cywilnoprawnych dostaną do ręki wynagrodzenia niższe o ponad 25 proc., to będą mogli podziękować w takim samym stopniu poprzedniej i obecnej władzy.
5 MIN CZYTANIA

Policja dla Polaków

Jednym z największych problemów polskiej policji – choć niejedynym, bo ta formacja ma ich multum – jest ogromny poziom wakatów: ponad 9,7 proc. Okazuje się, że jednym ze sposobów na ich zapełnienie ma być – na razie pozostające w sferze analiz – zatrudnianie w policji obcokrajowców. Czyli osób nieposiadających polskiego obywatelstwa. W tym kontekście mowa jest przede wszystkim o Ukraińcach, Białorusinach i Gruzinach.
3 MIN CZYTANIA