Raport został zaprezentowany podczas XV Ogólnopolskiej Konferencji „BGK dla JST” – cyklicznego wydarzenia zorganizowanego przede wszystkim dla przedstawicieli polskich samorządów. Opracowanie obejmuje zarówno wszechstronny opis sytuacji finansowej gmin w naszym kraju (wraz z prognozami ich dalszego rozwoju), jak i przedstawienie różnych wymiarów zaangażowania samorządowców w zrównoważony rozwój lokalnych społeczności prowadzonych także przy wsparciu BGK.
Zrównoważony rozwój jest jednym z priorytetów wpisanych w misję banku, a samorządy były i są ważną grupą klientów, która zarazem odpowiada za animowanie życia społeczno-gospodarczego na swoich terenach. Gminni włodarze chcą i coraz częściej rozwijają społeczności lokalne w sposób zrównoważony. W praktycznym wymiarze oznacza to nie tylko nowe inwestycje drogowe oraz tworzenie wokół nich niezbędnej infrastruktury, ale także finansowanie opieki zdrowotnej i kultury, budowy szkół i przedszkoli, obiektów sportowych, zielonych terenów wspólnej rekreacji mieszkańców itd. Przy tym dla samorządów bardzo istotny jest aspekt społeczny tych inwestycji, pojmowany jako istotny element dbałości o zrównoważony rozwój.
Wspomaganie inwestycji
– Z naszego badania wynika, że aż 93 proc. samorządów spodziewa się wzrostu nakładów inwestycyjnych jeszcze w tym roku. Jest to m.in. efekt skutecznie je wspomagającego rządowego Programu Inwestycji Strategicznych – mówi Mateusz Walewski, główny ekonomista oraz dyrektor Departamentu Badań i Analiz BGK.
Program Inwestycji Strategicznych ma na celu zwiększenie skali inwestycji publicznych przez bezzwrotne dofinansowanie działań samorządów. Wspiera lokalny rozwój infrastruktur: edukacyjnej, kulturalnej, społecznej, turystycznej oraz rewitalizację obszarów miejskich. Promowane i subsydiowane są także inwestycje w odnawialne źródła energii, w podniesienie efektywności energetycznej, elektroenergetycznej i oświetleniowej, a także rozwój infrastruktury transportowej – ze szczególnym uwzględnieniem kolei oraz zeroemisyjnego transportu miejskiego. Łączna wartość przyznanego dofinansowania samorządom w ramach rządowego Programu Inwestycji Strategicznych sięgnęła 58,4 mld zł. W jego ramach zrealizowano 11 tys. projektów inwestycyjnych. Wartość rozstrzygniętych postępowań na inwestycje ze wsparciem finansowym tego projektu sięgnęła 17,5 mld zł. Inwestycje te podnoszą jakość życia mieszkańców, wyrównując szanse społeczne we wszystkich regionach kraju, co także dzięki przy wsparciu BGK wpisuje się w praktyczną realizację zasad zrównoważonego rozwoju w Polsce.
Z czego żyją samorządy
Inwestycje samorządów finansowane są przede wszystkim z ich środków własnych (36,7 proc.), w dalszej kolejności ze środków europejskich (22 proc.), a tylko w nieco ponad 10 proc. z kredytu. Samorządowcy spodziewają się w najbliższych latach wzrostu znaczenia dotacji z budżetu państwa, chociaż ich udział w całkowitym finansowaniu inwestycji w 2021 r. wynosił 14,5 proc.
Autorzy raportu przypuszczają jednak, że znacznie więcej niż dotychczas gmin wykorzystywać będzie do finansowania inwestycji emisję długoterminowych obligacji komunalnych. Szersze korzystanie z tego instrumentu będzie potrzebne także dlatego, iż bilansowa nadwyżka operacyjna jednostek samorządu terytorialnego w tym roku zmaleje. Przyczyną jej spadku są rosnące wydatki bieżące gmin – przy jednoczesnym spadku dochodów, zwłaszcza z podatku dochodowego od osób fizycznych oraz z opłat lokalnych. Dodatkowe wydatki ponoszą gminy w efekcie wzrostu cen energii i surowców energetycznych i już w mniejszym stopniu – na utrzymanie uchodźców z Ukrainy.
Gminy chcą inwestować
Pomimo spadającej nadwyżki operacyjnej i problemów z dochodami podatkowymi niemal wszyscy samorządowcy spodziewają się, że nakłady inwestycyjne na rozwój – zarówno w tym, jak i w następnym roku – przewyższą te z 2021 r. Według raportu BGK, dynamika wydatków inwestycyjnych rok do roku wyniosła 26,3 proc., a większość samorządowców spodziewa się jeszcze jej przyspieszenia w drugiej połowie tego roku. Znaczący wpływ na to przyspieszenie mają niewątpliwie projekty realizowane w ramach wspomnianego już Programu Inwestycji Strategicznych, którego operatorem jest BGK.
– Cieszy fakt, że inwestycje gmin będą jeszcze wyższe niż dotychczas. W pierwszym półroczu tego roku plasowały się znacząco powyżej inflacji, a w całym roku mogą wzrosnąć nawet o 60 proc. rok do roku. Co ważne, nie powodują one wzrostu zadłużenia samorządów – stwierdził na spotkaniu z samorządowcami dyrektor Departamentu Badań i Analiz BGK.
Samorządowcy mówią o wyraźnym, postpandemicznym odbiciu w wydatkach inwestycyjnych oraz o powrocie trendu wyznaczającego wzrost znaczenia wydatków majątkowych w ogólnej strukturze wydatków gmin. Wyniki finansowe za pierwsze dwa kwartały 2022 r. zdają się potwierdzać dynamiczny wzrost nakładów majątkowych. Skala oczekiwań co do wielkości inwestycji nie koresponduje jednak z tym, co można było zaobserwować w pierwszych sześciu miesiącach roku. Przyjmując za dobrą monetę optymistyczne deklaracje samorządowców co do deklarowanego poziomu inwestycji, wyniosłyby one w tym roku 77,1 mld zł – wobec 48,1 mld zł w roku poprzednim. Autorzy analizy zawartej w raporcie „Zrównoważony rozwój na tle wyzwań inwestycyjnych i sytuacji finansowej polskich samorządów” zakładają nieco ostrożniejsze szacunki – wartość inwestycji w gminach może sięgnąć w całym roku 60,8 mld zł.
Społeczny wymiar
Z badania przygotowanego przez BGK wynika też, że jednostki samorządu terytorialnego za bardzo ważne uznają społeczno-ekonomiczne aspekty zrównoważonego rozwoju. Jako priorytetowe identyfikują obszary zawarte w zakresie ich bezpośredniej odpowiedzialności. Mieści się w nich przede wszystkim cała gama usług edukacyjnych oraz wspieranie rozwoju gminnej infrastruktury, w tym zaś priorytetowo traktowane są projekty drogowe. Wartość inwestycji drogowych (15,9 mld zł w 2021 r., z tendencją rosnącą w tym roku) była wyższa niż suma wydatków samorządów na kolejne, w kategorii priorytetów, inwestycje: infrastrukturę wodno-kanalizacyjną (5,8 mld zł), turystykę, sport i kulturę (5,7 mld zł) oraz na transport zbiorowy (3,9 mld zł). Łączna wartość inwestycji jednostek samorządu terytorialnego może sięgnąć w tym roku 22,8 mld zł.
Zielone inwestycje
Innym wymiarem realizacji przez samorządy zasad zrównoważonego rozwoju, co podkreśla przeszło połowa samorządowców, są wszelkiego rodzaju tzw. zielone projekty inwestycyjne oraz prowadzone akcje edukacyjne na rzecz podnoszenia świadomości ekologicznej i ochrony środowiska naturalnego. Tego rodzaju inwestycje oraz inicjatywy miały swój udział wydatkach majątkowych samorządów, który w 2021 r. wynosił 17,5 proc. Upraszczając: co szósta złotówka wydana przez samorządy była „zielona”.
Przedmiotem szczególnej troski samorządowców, znajdującej odbicie w wydatkach budżetowych gmin, była ochrona roślin, dbałość o oczyszczanie miast i wsi, ochrona gleb i wód podziemnych oraz różnorodności biologicznej i krajobrazu. Ekologiczne inwestycje były w największym stopniu udziałem gmin wiejskich oraz zostały przeprowadzone głównie (chociaż nie tylko) w województwie mazowieckim.
Większość samorządowców jest jednak zdania, że tego rodzaju inwestycje prowadzone są jeszcze w stopniu niedostatecznym. Lukę inwestycyjną można zidentyfikować zwłaszcza w takich obszarach jak gospodarka odpadami, ciepłownictwo oraz transport zbiorowy.
Dbałość o przyszłość
Z uznaniem należy skonstatować fakt, że większość samorządów, bo aż 89 proc., na bieżąco monitoruje oddziaływanie realizowanych inwestycji na środowisko naturalne, chociaż już nieco rzadziej analizuje ich oddziaływanie społeczne, czyli oddźwięk z jakim spotykają się w środowisku mieszkańców gmin. Przede wszystkim zaś cieszy chęć kontynuowania przez samorządowców inwestycji. Inwestycji nie tylko w niezbędnych i nie docenionych jeszcze obszarach, ale także przeprowadzanych w zrównoważony sposób, w czym samorządy mogą liczyć na wsparcie BGK.
Materiał powstał we współpracy z Bankiem Gospodarstwa Krajowego
